Xhamia el-Aksa (arab. المسجد الاقصى </div> , "Xhamia më e Largët") është vendi i tretë më i shenjtë në Islam dhe gjendet në Qytetin e Vjetër të Jerusalemit. Kjo xhami me kupolë prej argjendi së bashku me Kupolën e Shkëmbit, që njihen si al-Haram ash-Sharif ose "Faltorja Fisnike" gjenden në Malin e Tempullit, vendin më të shenjtë në Judaizëm. Myslimanët besojnë se Muhammedi ëshë transportuar nga Xhamia e Shenjtë në Mekka deri në el-Aksa gjatë Natës së Isrës. Tradita islame tregon se Muhammedi është falur drejt këtij vendi deri në muajin e shtatëmbdhjetë pas Hixhrës (emigrimit), kur Allahu e urdhëroi atë që të drejtohet kah Qabeja.
Xhamia në fillim ishte një shtëpi e vogël për falje, e ndërtuar nga halifi Omeri, pastaj është rindërtuar dhe zgjeruar nga kalifi Abdylmeliku dhe përfunduar nga djali i tij el-Velidi në vitin 705. Pas në termeti të vitit 746, xhami është shkatërruar plotësisht dhe u rindërtua nga kalifi el-Mansuri më 754, dhe prapë u rindërtua nga pasardhësi i tij el-Mehdiu më 780. Një tjetër termet i vitit 1033 e dëmtoi shumë rëndë, por dy vjet më vonë kalifi Ali ez-Zahiri ndërtoi në xhami tjetër që do të qëndroj deri në ditët e sotme. Gjatë renovimeve periodike të ndërmarrurra, dinasti të ndyshme që kanë udhëhequr Hilafetin Islamik i kanë shtuar xhamisë shtesa dhe kanë bërë ndërrime. Kur Kryqëtarët kanë marrë Jerusalemin më 1099, ata e kanë përdorur xhaminë si pallat dhe kishë, por funksioni si xhami është kthyer më 1187, pasi Saladini e rimorri Jerusalemin. Renovime, riparime dhe shtime janë ndërmarrë në shkujt e vonë nga dinastia e Ajubëve, dinastia e Mamlukëve, dinastia e Osmanëve, Këshilli Suprem i Myslimanëve dhe Jordani. Sot, Qyteti i Vjetër i Jersalemit, ku gjendet xhamia, është nën kontrollin e Izraelit, por xhamia ka mbetur nën administrimin e vakufit Islamik palestino-jordanez.
Masjid al-Aqsa përkëthehet nga arabishtja në shqip si "xhamia më e largët". Emri i referohet një kapitulli të Kuranit që quhet Udhëtimi i Natës në të cilin thuhet se Muhamedi udhëtoi nga Meka në "xhaminë më të largët", dhe prej aty në Xhenet me një krijesë qiellore të quajtur el-Buraq ysh-Sherif.
Xhamia el-Aksa si e tërë është e ngatërruar me një ndërtesë të veçantë mbrenda saj, e njohur si al-Jami' al-Aqsa, al-Qibli, Masjid al-Jumah dhe al-Mughata, këto emra i referohen ndërtesës jugore me kupol prej argjendi.
Për shekuj, al-Masjid al-Aqsa i referohej jo vetëm xhamisë, por edhe të githë faltores së shenjtë, ndërsa al-Jami' al-Aqsa i referohe vendit të vençantë të xhamisë. Kjo ndryshoi gjatë periudhës së Perandorisë Osmane (rreth fillimit të shekullit 16 deri më 1918) kur kompleksi i faltores u bë i njohur si el-Haram esh-Sherif, që në shqip do të thotë "Faltorja Fisnike".
Xhamia el-Aksa dhe rrethina e saj marrin një sipërfaqe prej 144,000 metra katror, ndërtesa e xhamisë ka vetëm 35,000 metra katror dhe mund të mbaj deri në 5,000 besimtarë. Është 83 metra e gjatë dhe 56 metra e gjërë.
Në krahasim me Kupolën e Shkëmbit, e cila është e ndërtuar sipas stilit klasik Bizantin, Xhamia el-Aksa është e ndërtuar sipas arkitekturës Islame të hershme. Asgjë nuk ka mbetura nga kupola origjinale e ndërtuar nga Abd yl-Meliku. Kupola e sotme është ndërtuar nga az-Zahiri dhe është ndërtuar nga duri dhe fleta plumbi. Në vitin 1969, kupola është rikonstruktuar me beton dhe është mbuluar me aluminum. Në vitin 1983, alumini u zëvendësua me plumb, sipas dizajnit origjinal të az-Zahirit.
Kupola e el-Aksës është një nga të paktat kupola e cila është e ndërtuar përpara mihrab gjatë periudhës së Umajjadëve dhe Abbasidëve, të ngjajshme me këtë është edhe Xhamia e Umajjadëve në Damask dhe Xhamia e Madhe në Sousse.
Xhamia ka katër minare në pjesën jugore, veriore dhe perëndimore. Minareja e parë, e njohur si Minareja el-Faharije, është ndërtuar më 1278 në cepin jugperëndimor të xhamisë, nën urdhërin e sulltanit mamluk Lajinit. Është emëruar sipas Fahr ed-Din el-Halilit, babait të el-Din Abd ur-Rahmanit i cili ka mbikëqyrur ndërtimin e ndërtesës. Është ndërtuar në stilin tradicional sirian, me një bazë katror.
E dyta, e njohur si Minareja Ghawanima, është ndërtuar në cepin veriperëndimor të Faltores së Shenjtë në vitin 1297-98 nga arkitekti Kadi Sheraf ed-Din el-Halili, nën urdhërat e Sulltan Lajinit. Është minareja më e gjatë e Faltores së Shenjtë. Është pothuajse plotësisht e ndërtuar nga guri, përveç ballkonit të muezinit. Për shkak të strukturës së fortë kjo minare ka qenë pothuajse e paprekëshme nga termetët.
Në vitin 1329, Tankizi, guverneri mamluk i Sirisë, urdhëroi të ndërtohet në minare e tretë e quajtur Minareja Bab el-Silsile e cila gjendet në kufirin perëndimor të Xhamisë el-Aksa. Është e ndërtuar sipas sitilit sirian dhe me gurë. Që nga shekulli i 16-të, ka qenë traditë që muezini më i mirë ta thërras ezanin nga kjo minare.
Minareja e fundit është ndërtuar më 1367, dhe është e njohur si Minareja el-Asbat. Është rindërtuar pas termetit të vitit 1927.
Asnjë minare nuk gjendet në pjesën lindore të xhamisë. Gjithsesi, në vitin 2006, Mbreti Abdullahu i II i Jordanit tregoi sa ka synim të ndërtoj në minare që shikon Malin e Ullinjëve. Minareja e Mbretit Husein është planifikuar që të jetë struktura më e lartë e Qytetit të Vjetër të Jeruzalemit.
Fasada e xhamisë ëshrë ndërtuar më 1065 nën urdhërat e Kalifit fatimid el-Mystansirit. Ajo u kurorëzua me një parmak të përbërë nga arkada dhe kolona të vogla. Kryqtarët e dëmtuan fasadën gjatë peruidhës së sundimit të tyrë në Palestinë, por u restaurua dhe u rinovua nga Ajubidët.
Në Islam, termi "Xhamia el-Aksa" i referohet Faltorës së Shenjtë. Xhamia besohet së është vendi i dytë për namaz i ndërtuar pas Xhamisë së Shenjtë në Mekë. Dijetarët Islamik tradicionalisht e indentifikojnë xhaminë si vendin që referohet në suren el-Isra.
Bazuar në Kuran dhe traditën Islame, Xhamia el-Aksa është vendi ku Muhammedi ka qenë gjatë Udhëtimin e Natës i hipur mbi Burkanë, i cili e ka marrë Muhammedin prej Mekës për në Al Aksë.
Jeruzalemi është i njohur në Islam si vend i shenjtë. Disa ajete të Kuranit i referohen Jeruzalemit. Jeruzalem është i përmendur shumë herë në hadithe.
Disa shkrime mesjetare, si dhe politika moderne, e klasifikon Al Aksën si vendin e tretë më të shenjtë në Islam. Si përshembull, Bukariu citon Abu Dardën duke thënë: "Pejgamberi i Zotit Muhammedi ka thëne se një namaz në Xhaminë e Shenjtë (në Mekë) vlen sa 100,000 namaze; një namaz në xhaminë time (në Medinë) vlen 10,000 namaze; dhe një namaz në Xhaminë el-Aksa vlen 1,000 namaze", më shumë se në çdo xhami tjetër. Organizata e Bashkëpunimit Islamik i referohet Xhamisë el-Aksa si vendit të tretë më të shenjtë në Islam dhe bën thirrje për suvernitet Arab mbi të.
